انواع روش تحقیق
در علوم مختلف از روشهای مخصوص و متفاوت برای مطالعه و بررسی استفاده میشود تا شناخت موضوع تحت بررسی را ممكن گرداند درعلوم انسانی نیز روشهای تحقیق بصورتهای گوناگون تقسیمبندی شدهاند كه رایجترین آنها به قرار زیر است (لازم به توضیح است كه تعیینكننده نوع روش تحقیق مربوط به ماهیت سؤال مورد بررسی و نوع اطلاعاتی است كه برای شناخت موضوع, جمعآوری میشود).
1- روش تاریخی Historical Method
2- روش توصیفیDescriptive Method
3- روش تجربی Experimental Method
در زیر به توضیح مختصر هر یك از این روشها میپردازیم:
تحقیق تاریخی
تحقیق تاریخی فعالیتی است برای شناخت واقعیتهای گذشته و یك از دشوارترین انواع پژوهش است این تحقیق وقایع مربوط به گذشته را مورد تعبیر و تفسیر و ارزیابی قرار میدهد. در این روش هدف این است كه وقایع گذشته دقیق و درست شناسایی شوند تا وضع موجود بهتر درك گردد در روشهای دیگر مانند توصیفی یا تجربی محقق میتواند نمونه مورد مطالعه را با میل خود انتخاب نماید, اما در تحقیق تاریخی مجبور است فقط اطلاعات و اسنادی را كه از گذشته باقی ماندهاند مورد بررسی قرار دهد بررسی وضع تعلیم و تربیت ایران در دوران قاجار نمونهای از تحقیق تاریخی است بررسی روند آموزش عالی ایران از تشكیل دانشگاه جندیشاپور تا تأسیس دارالفنون مثال دیگری از این نوع تحقیق میباشند.
تحقیق توصیفی
مطالعات توصیفی برعكس تحقیقات تاریخی در مورد زمان حال به بررسی میپردازد. این نوع تحقیق به توصیف و تفسیر شرایط و روابط موجود میپردازد این گونه تحقیق وضعیت كنونی پدیده یا موضوعی را مورد مطالعه قرار میدهد و دارای انواع گوناگونی بدین قرار است:
الف) تحقیق برآوردی : موقعیت یك پدیده را در یك زمان توصیف میكند این روش هیچگونه فرضیهای را پیشنهاد نمیكند روابط متغییرها را مورد مطالعه قرار نمیدهد و برای اقدامات بعدی توصیهای نمیكند بلكه صرفاً موقعیت موجود را توصیف میكنند مثال توصیف پیشرفت دانشجویان در جهت اهداف آموزشی دروس در یك زمان معین یا سرشماری عمومی برای مشخص نمودن وضعیت جمعیت كشور.
ب) تحقیق ارزشیابی: این روش به ارزشگذاری درباره فوائد اجتماعی, مطلوب بودن یا مؤثر بودن یك فرایند, محصول, یا برنامه میپردازد و به كاربرد یافتههای خود توجه دارد. این نوع تحقیق اغلب با توصیههایی در جهت اقدامات سازنده همراه میباشد و در پی یافتن قوانین كلی و قابل گسترش به سایر موقعیتها نیست. مثال: بررسی میزان ثمربخشی برنامههای آموزشی دانشگاهها, اجرای برنامه رشتههای علوم پایه تا چه اندازه صلاحیتهایی را كه كمیته برنامهریزی دانشگاهها تدوین نمودهاند عملی میسازد, یا آیا وسایل و امكانات یك كتابخانه معین مناسب میباشند؟ میتوان مطالعات پیگیری (follow- up study) را یكی از انواع تحقیق ارزشیابی دانست این نوع تحقیق افراد را پس از گذراندن یك دوره آموزشی یا یك دوره درمانی و یا دوره تحصیلی مورد مطالعه قرار میدهد هدف این نوع مطالعه این است كه مشخص كند تأثیر مؤسسه یا دوره خاص بر افراد چه بوده است این نوع مطالعه میتواند اطلاعات مفیدی را در مورد دورههای آموزشی یا كار مؤسسات در اختیار قرار دهند تا بتوان تغییرات لازم را در برنامهها به عمل آورد مثال : مطالعه موفقیت در شغل و یا موفقیت در یافتن شغل فارغالتحصیلان دانشگاهها یا ارزیابی پیامدهای آموزش ضمن خدمت اعضای هیأت علمی دانشگاهها در آموزش .
ج) مطالعه موردی : عبارت از مطالعه عمیق و گسترده یك مورد در مدت زمان است. در این روش یك فرد یك خانواده, یك گروه و یا یك دانشگاه مورد مطالعه دقیق و همه جانبه قرار میگیرد هدف مطالعه شناخت كلیه متغیرهای مربوط به مورد است بهترین مثال در این مورد مطالعه پزشكی یا روانكاوی روی یك فرد است این روش میتواند به عنوان زمینهای برای مطالعات وسیع بعدی مورد استفاده قرار گیرد .
د) مطالعه پیمایشی : این روش شامل جمعآوری اطلاعات به طور مستقیم از گروهی از افراد است نمونه مطالعات پیمایشی معمولاً بزرگ است( از 100 تا 250 میلیون نفر ) به وسیله این روش اطلاعات مختلفی را میتوان بدست آورد كه كلاً شامل 3 نوع میباشند: اطلاعات در مورد واقعیتها, عقاید و رفتارها, واقعیت عبارت است یك پدیده یا ویژگی كه بتوان آن را مشاهده نمود و شامل متغیرهایی نظیر سن, نژاد جنس، درآمد و سالهای تحصیل میباشند. به طور كلی واقعیتها شامل هر چیزی هستند كه بتوان آن را مورد رسیدگی قرار داد . عقیده عبارت از بیان یك پاسخ احساس و یا یك رفتار عمدی است . عقاید را میتوان به طور عینی اندازه گرفت اما نمیتوانند مورد رسیدگی قرار گیرند. رفتار شامل عمل است كه توسط فرد صورت میگیرد . تحقیق پیمایشی متغیرهای محدودی را در مورد تعداد زیادی از افراد مورد مطالعه قرار میدهد. مؤسسه كالوپ از این روش برای بررسی عقاید مردم در سیاست وتجارت استفاده میكنند. پژوهشگران در اقتصاد، مردمشناسی، روانشناسی، بهداشت و تعلیم وتربیت از این روش استفاده میكنند. تحقیق پیمایشی، برعكس تحقیق تاریخی با پدیدههایی كه در زمان حال اتفاق میافتند سروكار دارند .
هـ ) تحقیق تكاملی( توسعهای): شامل داشتن اطلاعات دقیق در زمینههای توسعه برنامهها و رشد و تكامل افراد میباشد. این نوع مطالعه به بررسی میزان تغییرات و الگوهای برنامهها و یا رشد افراد در طول مدت زمان میپردازد و ممكن است به دو روش طولی (تداومی) و عرضی(مقطعی) صورت گیرد.
و) مطالعات همبستگی: یكی از روشهای بسیار متداول در تحقیقات توصیفی است كه به بررسی روابط دو متغیر میپردازد. در مطالعاتی كه بمنظور تدوین فرضیه و یا آزمون آن تدوین شدهاند میتوان از روش همبستگی استفاده نمود. برای محاسبه همبستگی بین دو متغیر از ضریب همبستگی استفاده میشود چون ممكن است متغیرهای تحقیق از نوع مقیاسهای مختلف اندازهگیری (اسمی, رتبهای, فاصله, نسبی) باشد. بنابراین برای محاسبه میزان ارتباط بین دو متغییر از ضرایب مختلف همبستگی استفاده میگردد. ضریب همبستگی بین 1+ تا 1- در تغییر است. ز) تحقیقات پس از وقوع : این نوع تحقیقات به بررسی روابط علت و معلولی بوسیله بررسی پیآمدهای موجود میپردازد. اگر سؤال تحقیق هنگامی مطرح گردد كه مقدار متغیر مستقل قبلاً و بطور طبیعی مشخص باشد, چنین تحقیقی را بعد از وقوع مینامند. محقق كار خود را با مشاهده و بررسی متغییر یا متغییرهای وابسته شروع میكند تا بتواند به متغییر یا متغییرهای مستقل برسد. درواقع از معلول شروع میكند تا بتواند علت را جستجو كند. بررسی علل خودكشی, علل حوادث رانندگی, یا علل طلاق مثالهایی از تحقیقات پس از وقوع میباشند. لازم به تذكر است كه برخی از دانشمندان این تحقیق را از نوع توصیفی جدا نموده و آن را در طبقهبندی مجزایی به همین اسم قرار میدهند.
تحقیق تجربی
تحقیق تجربی یا آزمایشی یكی از دقیقترین و كارآمدترین روشهای تحقیق است كه برای آزمون فرضیهها مورد استفاده قرار میگیرد هدف این تحقیق بررسی تأثیر محركها, روشها و یا شرایط خاص محیطی بر روی یك گروه آزمودنی میباشد. از خصوصیات روش تجربی این است كه ضمن دستكاری یا مداخله در متغیرها (Manipulation or Intervention ) و كنترل شرایط(control) نتایج بدست آمده را در مورد گروهی كه با انتساب(Randomization ) تصادفی انتخاب شدهاند, مورد مشاهده قرار میدهد. در این تحقیق, پژوهشگران به منظور كشف روابط علت و معلولی یك یا چند گروه را به عنوان گروه تجربی تحت شرایط خاص (متغیر مستقل) قرار میدهد و نتایج را (متغیر وابسته) با گروه و یا گروههای گواه كه تحت چنان شرایطی نمودهاند, مقایسه میكند. بررسی اثرات دو روش مختلف تدریس (متغیر مستقل) در پیشرفت تحصیلی (متغیر وابسته) دانشجویان دانشگاه با استفاده از گروههای تجربی و گواه, با بررسی اثرات یك برنامه آموزشی استعمال مواد مخدر نمونههایی از تحقیقات تجربی هستند. هنگامی كه انتخاب افراد تحت تجربه بصورت تصادفی ممكن نباشد و یا نتوان متغییرهای مستقل را كاملاً دستكاری و یا در آنها مداخله نمود از روش تحقیق نیمه ـ تجربی Quasi-Experimental یا شبیه تجربی استفاده میشود. اغلب تحقیقاتی كه در مورد انسان و به شیوه تجربی انجام میگیرد, معمولاً از نوع شبیه تجربی میباشند.
منبع: پایگاه اینترنتی امور پژوهشی و علمی ایران پژوهان